Doktoor Umaar Bah

Doktoor walla Professeur Umaar Bah ko Dabbenaajo. Dabbe woni ko e diiwaan Baraknaa e juumde Maayo Senegaal. E nder diiwanuuji Fuuta hanki, ngo askitintoo ko e diiwaan Yirlaaɓe bannge Muritani. Ngo takkii ko e wuro subalɓe wiyeteengo Mbaañ Cile e leydi Hammadi. Ngoon heedti ngo ko bannge funnaange ko ena fota wonde 500m. Seerndi gure ɗee ɗiɗi ko caanngol Mbaañ e pale ena mbiyee Ndañtaandi.

Yumma makko, kanko Umaar Bah, dawi ko Jaaba e nder diiwaan Hebbiyaaɓe, wiyetee ko Ama Maadiiyu. O wiyi Doktoor Umaar Bah ko Abdul. Ko ɗum jeyi sabaabu Umaar Bah ena noddiree kadi Abdul Ama. Ooɗoo Ama Maadiiyu, jibinɗo Umaar Bah, to bannge silsil, yalti ko e biyeteeɗo Tafsiiru Ɓoggel. Wonande yahruɓe taariik, ko nii yahri:

 Hammaat Sammba e Aamadu Sammba njiidi yumma e baaba. Ko Aamadu Sammba wiyetee Tafsiiru Ɓoggel.  O keddii e ko wolde Jiinge maa mbiyen wolde waɗnoonde kolangal Fori, kanko e Suleymaani Raasin Baal e hitaande 1775.

Hammaat Sammba jibini Labuuda Hammaat®Atumaani Labuuda®Maalik Atumaani®Aysata Maalik lollirɗo Aysata Alfaa®Ama Aysata lollirɗo Ama Maadiiyu®Doktoor Umaar bah.

Baaba makko, haa hannde, kanko Doktoor Umaar Bah, wiyetee ko Maamuudu Saada. Oon wiyi mo ko Juulɗo. Ko ɗum waɗi kadi, haa hannde, caggal innde Abdul Ama ndee, omo wiyee Juulɗo Maamuudu Saada. Maamuudu Saada ko ɓiyi Saada®Demmba®Juulɗo®Hammaat®Buubu®Atumaani Umaar Bah. Ko ooɗoo Umaar Bah, baban Atumaani Umaar woni mo Professeur Umaar Bah innitiraa . Haa hannde, ooɗoo Umaar Bah mawɗo ne yalti ko e Arɗo Sammba Bukaar ɓurɗo anndireede Arɗo Cammbulel. Ko ɓe fulɓe Paawelnaaɓe. Paawel kadi ko haayre. Nde woni ko hakkunde Neere e Ballaaga e wuro Jookee  Sammba e mbeelu kaaƴe , e wiyde mawɗo  men Sal  Aamadu Muttaar Bayaa , ena jeyaa Haymedaat. Ooɗoo Sal Aamadu Muttaar Bayaa Ko baaɗi mum( baaɗum)Doktoor Umaar Bah.

Ceerno Maamuudu Saada jeyaa ko e Jaanankooɓe. Ciftinen wonde e nder wuro Dabbe, ngoni ɗoon ko Dabbenaaɓe e Jaanankooɓe. Ceerno Maamuudu Saada jeyaa ko e hinnde Jaanankooɓe Dabbe walla Cilambol. Ko o ñaawoowo o wonnoo e nder Salnde Tebegut.

Doktoor Umaar Bah jibinaa ko e hitaande 1914, puɗfuɗi wolde adunayankeere adannde. O jibinaa ko e nder wuro Jaaba, laamorgo diiwaan Hebbiyaaɓe. Kono e kaayitaaji makko, waɗa heen, o jibinaa ko e hitaande 1917 e nder wuro Mbaañ.

Professeur nehii ko e nder wuro Jaaba. Ko ɗoon kadi o naati jaŋde alquraana. O jangii kadi alquraana e wuro Siwol e nder falnde Aañameeji Boosoya. O janngii kadi e Maatam, to diiwaan Ngenaar. Caggal ɗum, baaba makko arani mo, faytiri mo Salnde Tebegut, naatni mo e duɗal farayse e hitaande 1926. O woni e Salnde Tebegut ko duuɓi ɗiɗi doŋ. E hitaande 1928, o ɓenninaa wuro Podoor. O janngi ɗoon kadi duuɓi tati, tawi haa hannde, ko kanko wonata gadano e kala kawgel ɓe mbaɗnoo. E hitaande 1931, ɓe mbaɗi kawgel ngam fayde to Duɗal Ɓiɓɓe Laamɓe (Ecole des Fils de Chefs). Ngaal duɗal wonnoo ko to wuro Ndar. Ɓe ngoni ɗoon kadi duuɓi tati, ɓe mbaɗi kadi kawgel goɗngel e hitaande 1934 ngam ɓennude e duɗal goɗngal ɓurngal ngaal toowde. Alla hoddiraani o waɗa ngeel kawgel sabu woon tonngi. Caggal nde o dañaani waɗde kawgel ngel o yiɗnoo waɗde ngel, o waɗtoyi kawgel  goɗngel paytungel e karallaagal ndema, e hitaande nde wootere. Alla walli mo, o ari go'aɓo e  wonan de denndaangal waɗnooɓe kawgel ngel e nder Senegaal no diidorinoo. Nii woni, o faynaa Luga. Leelaani, sabu moƴƴugol makko hakkille e baawgol makko ɗemngal farayse, kabaaru makko yanoyi e kumaandaŋ Luga. Oon sahaa, woni ɗoon ko kumaandaŋ tuubaak, biyeteeɗo Merkajee. Merkajee ɗaɓɓiri mo janngingol, o jaɓi, waɗi ɓataake, o ƴettaa jannginoowo.

 Professeur adii jannginde ko e nder wuro Ndar e duɗal ngal ɓe mbiyata Duɗal Diwaal (Ecole Duval). Oon sahaa, o ƴettiraa ko jannginoowo lesleso (moniteur). E hitande 1935 fayde hitaande 1936, o jannginii e wuro wiyeteengo Kupentum. Ko kanko ardinoo ngaal duɗal. O jannginii kadi e wuro wiyeteengo Tammbaa Soose, sara Tammbaa Kunndaa. O jannginii e nder diiwaan Kaasamaasa e wuro wiyeteengo Jululu. E oon sahaa, tawi o wontii jannginoowo timmuɗo caggal nde o heɓi " berwe miniteer " e hitaande 1936 fayde e hitaande 1937. Ko e  diiwaan Kaasamaasa, o waɗi kawgel ngam wontude golloowo e "posto". To bannge posto, o golliima e ɗeeɗoo gure: Sigaasoor, kawlak e Kommbol. Ko e Kommbol, Umaar Bah anndiri e Mammadu Jah, gardinooɗo leydi Senegaal. Oon ne ko jannginoowo wonnoo e oon sahaa.

- E hitaande 1938, o nanngi wirdu e juuɗe Alhajji Saydu Nuuru Taal.

- E hitaande 1938 ndee, haa hannde, e lewru jolal(noɓembre), o woppi kadi golle  posto, o arti e janngingol.

- E hitaande 1939, o nawaa duɗal Fedeerba to Ndakaaru.

- E hitaande 1941, o toɗɗaa hoyreejo duɗal Wookaama( directeur d’école de   Okame).

- E hitaande 1943, ñalnde 13 lewru colte (féɓrier), o ari e Nuwaasot, laamorgo dowla Ndenndaandi Lislaamiyankeeri Muritani. Oon sahaa ko tuddunde konunkooɓe tan wonnoo ɗoo(campement militaire). Ko mawɗo men Umaar Bah woni siwil gollotooɗo, gadiiɗo e wuro Nuwaaasot.

Teskoɗen banndiraaɓe no moƴƴi ko ñalnde 13 lewru colte, o naatnoo e Nuwaasot kono kadi ko ñalnde 13 lewru colte, o wirnaa e Nuwaasot.

- E hitaande 1945, o artiraa Ɓoggee to kumaandaŋ biyeteeɗo Laburus(Labrousse).

  Tuggude e hitaande 1951 haa e hitaande 1953, ko o nantinoowo (interprete) o wonnoo ɗo Ɓoggee ɗoo.

- E hitaande 1954, o nawaa Neema, toppitaade geɗe paytuɗe e ngalu. O wonii e ngooɗoo wuro potde lebbi nay, tuggude lewru siilo haa e lewru seeɗto. Caggal ɗuum, o arti e wuro Ayyun El Atruus, o waɗi ɗoon lewru wooturu, o nawaa kadi Rooso. O woni toon haa e hitaande 1955, o fayti Senegaal.

- E hitaande 1955, o waɗaa binndoowo njuɓɓudi laamu kuuɓtidinngu( Rédacteur d'administration générale).

- E hitaande 1956, o yahi Lome, laamorgo dowla Togo, o naati e duɗal jaaɓi-haaɗtirde gonngal ɗoon ngal. Ko ɗoon o dañi seedantaagal ko fayti e gannde renndiyankooje walla haa ɓura laaɓde mbiyen: un diplôme de sciences sociales

E hitaande 1960 fayde e hitaande 1961, o naati duɗal jaŋde toownde wonande Afrik e Malgaas( Afriŋue et Malgache), ngal ɓe mbiyata C. H.E.A.M, ɗum woni: Centre de hautes études africaines et malgaches.

Ko ɗoon o heɓi berwe jaŋde toownde ko fayti e njuɓɓudi laamu.

- Tuggude e hitaande 1961 haa e hitaande 1962, ko o directeur de la Fonction Publiŋue.

-Tuggude e hitaande 1962 haa e hitaande 1963, ko kanko woni jonaaɗo jooɗaniiɗo Muritani to Unesco(délégué mauritanien auprès de l'Unesco).

-Tuggude e hitaande 1963 fayde e hitaande 1964, ko diisnondirɗo ambassadeur Muritani ti dowla Farayse. Caggal ɗum, o arti kadi e leydi Muritani. Ndeen o artii e nder leydi hee, o ardinaa rajo Muritani. Kono o heɓaani siynude ɗeen golle.

-Tuggude e hitaande 1965 fayde e hitaande 1967, ko kanko woni jiiloowo catal Muritani to IFAN e nder wuro Ndar.

- Tuggude e hitaande 1967 fayde e hitaande 1975, ko o biɗtoowo e nder duɗal  IFAN ngal. Ko e ngalɗoo daawal, o hebli deftere makko joofnirde jaŋde toownde maa mbiyen sa thèse de doctorat d'état to duɗal jaaɓi-haaɗtirde Sorbon. O gasni golle deftere ndee ko e hitaande 1972.

- E nder hitaande  ndee wootere, caggal nde o arti e nder leydi Muritani, o waɗaa diisnondirɗo karallo(conseiller techniŋue) to Duɗal Muritani ngal wiɗto gannde, ngal ɓe mbiyata IMRS, walla haa ɓura laaɓde mbiyen Institut Mauritanien de Recherches Scientifiques. O golliima e ngalɗoo duɗal haa e hitaande 1980.

- Tuggude e hitaande 1980 haa ñalnde alkamisa 12 lewru colte (féɓrier) hitaande 1998, o gollotonoo ko e Duɗal Ɗemɗe Ngenndiije Muritani(Institut des Langues Nationales en Mauritanie). Ko o diisnondirɗo Umaar Mammadu Kan lollirɗo Sileymaani Kan, jiilatnooɗo duɗal ngal.

                                          Defte Binndaaɗe

  Docteur walla Professeur Umaar Bah ko biɗtoowo, binndoowo dowrowo. O   winndii defte keewɗe, paayodinɗe tawi kadi ko ganndaaɗe e nder jookli winndere hee.

- E hitaande 1940 fayde e hitaande 1941, o firii deftere ŋuraana teddunde ndee e       Pulaar e farayse.

- E hitaande 1966, o wallifiima ɗeeɗoo defte ganndaaɗe:

* Mbele ɗemngal Farayse ena foti heddaade ?

   Faut-il garder la langue française ?

* Toɓɓe e dow potal e nder leydi Haal-pulaar-en.

Notes sur la democratie en pays Toucouleur

·    Laamɗo am labaaɗo (seef de kantoŋ am cuɗaaɗo)

  Mon meilleur chef de canton

- E hitaande 1975, o winndii:

* kelmeendi ganndal leydi e Pulaar

   Terminologie  géographiŋue du Pulaar

- E hitaande 1977, o winndii:

* Demngal Farayse caggal jeytaare

   La langue française après la décolonisation

* Fuuta Tooro e kawtal koɗkiiji

  Fuuta-Tooro au carrefour des ciɓilisations

 - E hitaande 1978, o winndii:

 * Jimɗi dowriyankooji

Odes saheliennes

* Hurum, mbaawka e sariya e nder Afrik

   Sacralite, pouɓoir et droit en Afriŋue

- E hitaande 1981, o winndii:

* Inɗe nokku Senegammbi

   Toponymes Sénégambiens

* Ŋuraara e Pulaar

   Coran en Peul

* Konnguɗi beltinooji ɓernde e nofru

   Paroles plaisantes au coeur et à l'oreille

Ɗumɗoo banndiraaɓe ko huunde e defte ɗe mawɗo men Doktoor Umaar bah wallifii kono o haaɗaani ɗoon. O firii defte keewɗe binndanooɗe e ɗemngal Pulaar, o waɗti ɗe e ɗemngal farayse. Ena e ɗeen:

    - faandu Almuudo

   - Jaalel e ngay

Winndunoo ɗeeɗoo defte ɗiɗi (faandu Almuudo e Jaalel e ngay)ko hoyreejo duɗal ɗemɗe ngenndiije, hono Ceerno Sileymaani Kan. Professeur Umaar Bah ena wonnoo e deftere nde o gasnaani winndude: Juulɗo- Abdul Ama, holi aan?

Ndeeɗoo deftere faytunoo mo e nguurndam makko.

iUmaar Bah ko gorko keewnooɗo coftal, mawnunooɗo fiɓnde. En keɓii e hunuko Umaar Bah Tokosel lollirɗo Umaar Mboyna, wonde o jooɗiima fotde duuɓi 30, o ƴettaani fooftere. Kala nde o alaa e nder gollordu, o woni ko e laana-ndiwoowa, omo ɗaɓɓitoyaa ganndal walla omo nootitoyoo e pinal. Ko ɗum waɗi en wiyde: ko o nayeejo maayɗo e jallungol cagataagal.

iProfesseur ko gorko jiɗɗo ganndal, gannduɗo nafoore ganndal, gooŋɗinɗo konngol biyngol: ganndal woni ko hakkunde mbootu e kasanka.

En njiyii e ɓooyaani koo, e duuɓi battindiiɗi e nguurndam makko ɗii, o yahii haa to leydi Arabii Sawdiit (Arabie Saoudite) ngam janngoyde ɗemngal arab. O rewi haa o heɓi agrégat  makko. Ɗo o ruttii e joomiiko ɗoo kadi, o wonnoo ko e heblude maîtrise  makko e ɗemngal engele.

iGanndal Docteur Umaar Bah ɓuri huutoreede ko caggal leydi. Ɗum nawii mo to Dowlaaji Dentuɗi Amerik, hakkunde hitaande 1981 fayde hitaande 1983. O jannginii e duɗal Genɗ-ɓille to diiwaan Floride. O yahii kadi haa to leydi Japon, omo janngina, omo waɗa jeewte e nder duɗe toowɗe leydi ndii.

- E hitaande 1982, o waɗaa tergal académie d'Outre-mer(membre de l'Académie d'Outre-mer).

- E hitaande 1994, o yeenaa dabbungol,   seedantaagal kaaɗtudi teddungal(     Ordre de la légion d'honneur).

- E darorɗe hitaande 1997, o waɗaama kadi tergal akkademi Itali d'Elɓerbano (membre de l’académie italienne d’Elɓerbano).

Gaagaa ɗum, Professeur Umaar Bah ena jotondiraa jotondire paayodinɗe, gila e annduɓe mawɓe haa e laamɓe seedtiniiɓe, tawi kadi pille maantiniiɗe ena ndewndi hakkunde maɓɓe, ko wayi no:

       - Aamadu Hampaate Bah, winndiyanke mawɗo  

       - Lewopol Sedaar Senngoor, laaminooɗo leydi Senegaal

       - Ahmed Seeku Tuure, laaminooɗo leydi Gine

Banndiraaɓe, kala ko haalaa e professeur Umaar Bah, maa wood ko heddaa sabu mbiyen o wonaa caanngel, o wonaa maayel. Docteur ko geec mawɗo, geec pinal e ganndal. Haalooɓe Pulaar mbiyi:

 Guurɗo mo tinaaka, so maayii woyetaake. Ko yetti guurɗo koo, ko ɗuum woyata kadi maayɗo, ko ɗuum kadi haa hannde yeewnata ɗanniiɗo. Yettata guurɗo ko gollal mum, woyata maayɗo ko gollal mum, yeewnata ɗanniiɗo ko gollal mum.

Jibiriiru Kan mo Lugge Saybooɓe, gural Abuu Aamadu Joop, diiri Yurmeende Bah, ena wiya:

Ko golle moƴƴe ngoni ndimaagu. Binngu moƴƴaagu ko cuɗaari. Neɗɗo ena rimɗa tawa suɗaaki. Neɗɗo ena suɗoo kadi tawa rimɗaani. Rimɗude kadi suɗoo e nder heen, weeɓaani.

Enen ne, eɗen mbaawi wiyde, e ko aldaa e ƴeŋƴaare, wonde Professeur Umaar Bah ko dimo cuɗiiɗo. O wuuranii Leñol kaaɗdi nguurndam. O  ɗaldii kadi Leñol ngalu ngu huuɓataa haa bada. Yo Alla yoɓ mo darnde makko.

                                                          Umaar Bah

Laaɓii aduna ko mehre

Ngel mo yeddi, ndaara jehre.

Nawnoonde baban winndere

Ruttanii ɓurɗo winndere

Artirii hannde jinndere.

Aduna woyi woondu, saɗtini

Haa gonɗi mbaami, mbattini

Sabu mawɗo meeɗen yahii

Mawɗo men Umaar Bah yahii.

Faawru Pinal, maayo Ganndal

Salndu wuurndu, jaalal mawngal

Gooŋɗinnooɗo ndimaagu ko e gollal

Haa maayde joli, rootaaki donngal.

Umaar tottaama timmi, bonnaani

Bahyel rokkiri leñol, heddaani.

Biɗtuɗo, winndi, ɗali nafoore

Laatiima ɓuuɓki, neenki ɓesoore.

Ko golle moƴƴe ngoni ndimaagu

Cuɗata kadi ɓinngu moƴƴaagu

Neɗɗo ena rimɗa tawa suɗaaki

Neɗɗo ena suɗoo tawa rimɗaani

Aan seydi Bah, ko a dimo cuɗiiɗo !

Yo Geno yoɓ haa timma darnde maa

Waɗa aljannaaji, fooftorde maa

Gelongal Fuuta lollirɗo

Njaay saydu Aamadu