Ngenndi, Leñol e Darnde Suka e Leñol
En puɗɗoriima innde Geno, gooto mo senaare woodani, kisɗo, kisnuɗo, kisnoowo, mo kisal alaa gaagaa mum, toowɗo, toownuɗo kala ko toowi, tedduɗo, teddinɗo kala ko teddi, mo fittaandu e arsuko tagoore ngoni e tamannde mum, jiɗoowo waɗa, baɗoowo laatoo.
En puɗɗoriima innde Geno, caabiiɗo nguurndam, lori heen enɗam, njonngu e giɗgol e kala ko ena ŋarɗina nguurndam, ruttii jukni ɗum aadee, tagoore ɓurnde tagooje winndere ngam neemoraade.
En njuulii e Nelaaɗo makko Mohammadu, Mohammadu Abdullaay, Mohammadu Aminata, mo jam e kisal ngoni, timmoode annabaaɓe, kodda Nulaaɓe, kodda ɓurnaaɗo winndere. Goodɗo gila hay huunde woodaani, mo kala kadi ko woodi, woodiri sabaabu nde mum.
* Ɓiɓɓe Fulɓe yeewtanooɓe hanki, ɓiɓɓe Fulɓe yeewteteeɓe hannde, ɓiɓɓe Fulɓe yeewtoyteeɓe janngo, on calminaama, on nduwanaama, on ñaaganaama Alla ɓural, ɓamtaare e jahrugol yeeso, kala ɗo mbaawɗon wonde e no mbaawɗon wonirde.
* Hoɗdiiɓe tedduɓe, renndaaɓe nguurndam, yiɗɓe e nanooɓe Pulaar-Fulfulde, ɗo mbaawɗon wonde fof e nder jookli winndere ndee, on njuuraama, on njettaama, on toranaama moƴƴere.
* Ndewnaten heen, caggal ɗaɓɓitde ballal Geno e toraade duwaaw moƴƴuɓe, ko salminde banndiraaɓe tedduɓe, teeŋti noon e laatiiɓe heen harbiyankooɓe saasɓe, yiɗɓe ndimaagu, dadiiɓe, tiiɗɓe dadungal, ɓe kaaɓantaa, ɓe njoomantaa ɓamtaare Pinal e ƴellitaare Ɗemngal. Ɓe calminaama, gooto fof, innde mum tawi ena wondi e yettoode mum.
*Nde ɗum ɓenni, en calminii banndiraaɓe woppuɓe haajuuji mumen tiiɗɗi e hammeeji mumen jojjuɗi ngam ɓurde tiiɗnude oo ɗoo kikiiɗe hannde.
* En koofnii jinnaaɓe men, seernaaɓe men mawɓe tawi ko ngenndiyankooɓe mawɓe gila nde wonde ngenndiyanke weeɓaani, arɓe ɗoo hannde ngam tabitinde aadi hakkunde mumen e Leñol. Eɗen njaafnoo ɓe wonande denndaangal caɗeele kawraaɗe.
*. Cakkitorto-ɗen ko yettude e jaarde ɓeeɗoo sataaɓe ngenndiyankooɓe, coɓoƴƴi hannde, jaale janngo, yonta hannde, yaakaare janngo, hooyniiɓe ɓamtaare, ɓe ngaldaa e yedditaare. Nganndee ɓe mbaɗi ɗoo ko golle pattamlame, ɗe daartol jogori teskaade e nder njuuteendi nguurndam. Yo Alla wuurnu ɓe, barkina ɓe, yettinana ɓe anniyaaji e payndaale moƴƴe ɗe ɓe njogii.
A-Ngenndi
Firo Ngenndi
To bannge Ngenndi, eɗen nanatnoo fulɓe ena mbiya:
Ngenndi ɓuri ngoowaandi, ndemaandi fooli njiggaandi
Tomaa Sankara kadi ena heewi nde ari e rowde haala mum, uddira ngolɗoo konngol: Ngenndi walla maayde, en poolat.
Banndiraaɓe , hol ko woni Ngenndi?
To bannge firo, heewɓe ndokkii heen miijo. Won wiyɓe:
Ngenndi ko renndo aadeyankeewo teskoraango walla anndiraango naŋtagol e gooŋɗingol denndaangal geɗe ɗe heptinirtee to bannge daartol walla pinal, e heen sahaaji, ngootaagu to bannge ɗemngal walla to diine.
Won firdooɓe kadi Ngenndi: Ko Renndo yuɓɓungo njuɓɓudi laawɗundi to bannge dawrugol. Ndiin njuɓɓudi ena waawi haaɗde e weertaango e leydi ngootiri, yeru ngenndi Muritani. Endi waawi kadi layde haa e leyɗeele keewɗe, yeru Ngenndiiji Dentuɗi walla haa hannde mbiyen Dowlaaji Dentuɗi.
Won yahruɓe kadi haa hannde Ngenndi ko leydi ɗo njibinaɗaa, ndaasɗaa mbootu maa, njeyaɗaa, njogiɗaa jeyi walla ɗo askitintoɗaa tawa jaatiiji maamiraaɓe maa ɓurɗi ɓooyde ena tawee ɗoon ko wayi geɗe pinal, daartol, ɗemngal, diine, faggudu e geɗe renndo, ekn.
Won waɗɓe kadi haa hannde wonde Ngenndi ko ɗemngal, pinal, daartol, diine, faggudu e leydi.
Ngenndinke ko jeyaaɗo e ngenndi. Ngenndiyanke ko kaɓɓiiɗo haa seedtini e ɓamtagol ngenndi mum ɗo jeyaa e denndaangal ko iwi walla ko askitintoo e mayri. Haa ɓeydoo laaɓde, mbiyen ngenndiyanke ko jiɗɗo ngenndi giɗgol tabitngol, jebbilɗo nguurndam mum fof e kisal e ɓamtaare mayri.
- Daranaade oto daartol cellungol majjude e jannginde ngol yontaaji garooji.
- Ɓamtude Ɗemngal e ƴellitde Pinal haa njalta wimmbalooji niɓɓere.
- Toownude diine wondude e senaare
- Wuurnude faggudu e yuɓɓinde geɗe renndo haa laaɓta
* Ɗum noon konngol Kooten Ngenndi ngol firti ko Ngarten e Jeyi men. Ɗum yiɗi wiyde haa hannde ko:
- Oto ngonen luttooɓe, ngonen artooɓe, artirooɓe faggudu mumen e ɓesngu mumen.
- Oto ngonen ɓiɓɓe jananɓe, njaɓen wonde ɓiɓɓe yummiraaɓe men e ɓiɓɓe baabiraaɓe.
- Oto ngonen wostaaɓe, ngonen ngenndiyankooɓe yiilotooɓe ɓamtaare ngenndi.
- Ngooŋɗinen kala ko ndiyam ɓooyi e caanngol walla weendu, fayti ko maayo. Kala kadi ko jullaare ɓooyi e ndiyam, addantaa ɗum wontude nooroo.
Ketto-ɗen ɗee jime
Ngenndi men
Ngenndi men ɓurani mi ngoowaandi
Ndemaandi foolani njiggaandi.
Ngennndi men ko leydi ndimri, nduwanaandi
Ngenndi men ko galle baaba, so en nuskaani.
Mo daranii galle baaba mum
Mahi, fili, ƴelliti mbaydi mum
Manoore mawnde woodana ɗum.
Ngel welsindii galle baaba mum
Haa mahdi yani, wonti baaɗe
Tugaaje mooƴi, ngonti baaɗe
Ñiŋoore muusnde rewa e mum.
Ko ndeen manoore hannde waasaa
Ko ndeen ñiŋoore hannde woodaa
Haa Pulaagu woyi, ronki deƴƴude
Sabu ɓernde mum ndee tuƴƴude.
Fulɓe dañii hannde ɓesngu, ngu ittaani
Yit-yitileeɓe, nuskooɓe, ɓe ɓamtaani
Faarnoriiɓe caasal mes, yarnaa, wojjaani
Njoñi kaŋŋe mbuure laaɓɗo, mo jillaani.
Yaɓɓude aadaaji ganni, ƴelliti jiggaaɗi
Ngoppi ɗemngal dimal, ŋottilii e gaddaaɗe
Jolduɓe keesal, hoynuɓe ɓaleeɓe
Foppotooɓe, nannda e sukuñaaɓe
Famarɓe koltu, ɓe ngaldaa e gacce
Ɗereeji bonɗi, ɗi moƴƴaa pecce.
Ɓiɓɓe Fulɓe, yontii durnude miijooji
Ngaree, mbiymi tesko ɗen ɗiiɗoo wasiyaaji
Nduttoɗen e ngenndi, gila en majjaani
Ƴelliten ɓurnaaɗe Hanki gila en puuyaani
So addunoo njelaari ko baasal
En ndonkaani.
Fayndaare men
Fayndaare men laaɓtunde ko siftinde, softinde e semmbinde ɓeen gooŋɗuɓe, gooŋɗinɓe tawi ko ngenndiyankooɓe laaɓɓe, ɓe ngaldaa e mbuɗu sikke, sagataaɓe saasɓe hirooɓe, hooyniiɓe ɓamtaare, ɓe ngaldaa e yedditaare.
Fayndaare men laaɓtunde ko saasnude ɓeen ɓe nganndu-ɗaa ko etotooɓe winndirde inɗe mumen alkule kaŋŋe e doggol jaambareeɓe leñol sabu gooŋɗinde ɗiiɗoo konnguɗi pattamlami:
1- Aduna ko jamanuuji e sahaaji. Jamaanu ko maa feewnee kono sahaa ko maa reenee. Ko waɗi hanki haaltetee hannde. Ko waɗi hannde daartoytee janngo.
2- Yonta fof garɗo e yontaaɓe mum. Yonta fof garɗo Leñol e payndaale mum. Njettinta Leñol payndaale ɗe toɓɓunoo ko yontaaɓe hawruɓe e oon yonta.
3- Mo waawi fof yo waɗ jam, daartol alaa ko woppi.
4- Yiɗde hoyre mum haa tabita ko e timmal
Fasnaade ngenndi mum haa sella ko e neɗɗaagal
Reende ganni mum haa hisna ko e cagataagal.
Neɗɗo waawataa yiɗde hoyre mum haa tabita, fasnoo ngenndi mum haa sella, reena kadi ganni mum haa hisna so anndaa hoyre mum.
Neɗɗo mo anndaa hoyre mum
Neɗɗo mo anndaa iwdi mum
Neɗɗo mo reenaa Pinal mum
Ko lekki ki wuuraani ɗaɗi mum.
Neɗɗo waawataa wonde maa dañde teddungal, horsinee, hormee, toownee e nder wondiiɓe mum maa e nder satiiɓe ɗum, so wonaa nde ƴelliti neɗɗaagal mum haa tabiti, ruttitii e ko jeynoo, teddini, reeni haa hisni. Ɗuum ne kadi aaɓnotaako, ɗoon ɗo neɗɗo o ruttitaaki e nehaande mum yummaare, teddini ngenndi mum, reeni finaa-tawaa mum, fasnii ko wonnoo e dow mbaydi ɓamtoori:
Jannginde ɓiɓɓe mum ɗemngal mum
Haalande ɓesngu mum hanki mum
Hollude mbootu mum aadaaji mum.
So leñol alaa sagataaɓe yarlitiiɓe
So leñol alaa annduɓe sirŋiniiɓe
So leñol alaa alɗuɓe wakkiliiɓe
Ngool maayata ko leñol yowitiiɓe
B- Leñol
1- Hol ko woni leñol?
2- Hol ko rentata haa wiyee leñol?
3- Hol ko woodnata, wuurnata, reenata leñol?
4- Hol nde leñol nattata wonde leñol?
1)- Firo Leñol
Helmere leñol ndee ena heewi firooji:
- Won wiyɓe: Leñol ko denndaangal yimɓe jiiduɓe asli e asko, pinal, daartol, diine, dawrugol e edda nguru ɓanndu. Eɓe mbaawi wonde e leydi ngootiri walla e nokku gooto, eɓe mbaawi kadi, haa hannde, saraade e leyɗeele keewɗe walla e nokkuuji keewɗi, yeru: Leñol Fulɓe.
- Won yahruɓe: Leñol ko denndaangal yimɓe wuurduɓe e leydi ngootiri tawi eɓe ndenndi pinal walla aada walla haa hannde tawi ko ɓe naŋtodiiɓe, kamɓe kala, e ginol njuɓɓudi laamu gootol. Ɗoon eɗen mbaawi wiyde Leñol walla Ɓesngu , yeru: Leñol Muritani walla Ɓesngu Muritani.
- Won waɗɓe kadi: Leñol ko gootel e ɗeeɗoo geɗe: diine, ɗemngal walla nguru. Ɗum firti ko:
* Kala jiiduɓe diine ena mbaawi wiyeede ko leñol, yeru: Juulɓe ena mbaawi wiyeede Leñol Nelaaɗo, mo jam e kisal ngoni.
· Kala jiiduɓe Ɗemngal ena mbaawi wiyeede ko Leñol, yeru leñol Sooninkooɓe, leñol Jolfuɓe, ekn.
· Ko noon ne kadi, kala jiiduɓe Guri Ɓalli ena mbaawi wiyeede ko leñol yeru: Leñol Ɓaleeɓe.
Ɗuum noon tuugnaade e firooji ɗi njiyɗen ɗii, eɗen mbaawi wiyde e tonngol, Leñol ko yimɓe jiiduɓe gootel e ɗeeɗoo geɗe: asli e asko, pinal, daartol, diine, dawrugol e edda nguru ɓanndu walla leydi ɗo hoɗi.
Tesko-ɗen haa hannde wonde Leñol ena waɗi sifaaji ɗiɗi:
Ø Leñol enɗamol
Ø Leñol jokkol
a) Leñol enɗamol ko leñol jiidungol denndaangal geɗe nguurndam, gila e asli e asko, pinal, ɗemngal, daartol, diine haa edda nguru ɓanndu. Ngool ɓuri fotde nehaade e yuɓɓude ngam waawde nootaade e jojjanɗe faggudu e kisal renndo.
b) Leñol jokkol ko leñol ɗo yimɓe wuurduɓe e leydi walla e leyɗeele keewɗe ndenndi tan ko gootel e nder geɗe nguurndam mumen: leydi tan walla pinal walla geɗe dawrugol tan. Ngool ko leñol piddowol wonata sabu ena heewi ko yimɓe ɓee ndeenondirta haa teeŋti e geɗe teelɗuɗe.
2) Hol ko rentata haa wiyee Leñol?
Rentata haa wona leñol walla haa wiyee leñol ko yimɓe yuɓɓuɓe njuɓɓudi laaɓtundi, rennduɓe geɗe toɗɗaaɗe dow ɗee tawa ɓerɗe e terɗe ko goote, ngalaa sereendu. Gooto fof tawa ena woppi hiinnde e wiinnde, no Ceerno Habiibu Demmba Soh mo Jowol Sahre heewnoo wiyde nii, ena yooɓii finnde e fiɓnde ko aldaa e innde. Gooto fof ena anndi donngal mum, fotde mum e jeyi mum, ena taarii ko jeyaa, ena nuunɗi e ko renndaa.
3) Hol woodnata, wuurnata, reenata leñol?
Leñol waɗi ko fittaandu, ena fooƴa, ena faya, ena sewa, ena ɓuttiɗa, ena ñawa, ena sella, ena wuura, ena maaya. Ɗuum fawotoo ko e jamanuuji yontaaɓe maggol.
Woodnata leñol, wuurna ɗum, reena ɗum haa hisa ko geɗe tati:
- Dental sagataaɓe yarlitiiɓe
- Darnde annduɓe sirŋiniiɓe
- Gollal alɗuɓe wakkiliiɓe
1- Dental sagataaɓe yarlitiiɓe
So sagataaɓe leñol yarlitiiɓe ndentii, leñol mumen heewa doole, huulee, hersee, ngol ittanee fotde ngol haandi e kala sahaa e kala yonta. Ngaal dental noon dañetaake hisnee ɗoon ɗo wonduɓe, wuurduɓe maa jiiduɓe fayndaare njiɗondiraani, mballondiraani, ɓerɗe mumen ngonaani goote. Ko maa gooto fof ñobba ɓernde mum haa ɗaata, haɓa e koongu haa foola, riiwta peccooru haa woɗɗitoo, nde nanonndiral walla paamondiral jiileteengal ngal dañetee no yiɗiranoo nii.
So ɓeen jaambareeɓe noon ndentaani, wonata ko aayaare mawnde wonande ngool leñol. No liwre waɗata sofru e nder haralde walla no ñanngel waɗata dammuwol e nder sefre ko noon leñol ngol waɗetee.
2- Darnde annduɓe sirŋiniiɓe
So annduɓe leñol nuunɗuɓe, finɓe, teyliiɓe ndentii, cirŋiniima, ngona lampaaji njeynanoo ngol, ɗowa humambinneeɓe e majjuɓe. Ɓe kebla, ɓe neha, ɓe njanngina rontooɓe ɓe janngo. Wona ɓokkel dariima gila ɓokki mawki yanaani, sofru joŋŋe hoƴaama gila joŋŋe mawɗo yahaani. E oon sahaa humambinnaagu e majjere majja, momtoo, heege e ñawu e baasal ndoga, ndartaaki.
So annduɓe leñol ndaraaki, ko majjuɓe ɗowata leñol. Ndeen noon, so gumɗo ɗowii gumɗo, moobaare dañat koɗo. Sukaaɓe kawka, yontaaji laatoo dunuuje. Humambinnaagal e majjere, heege e ñawu e baasal koɗa, caloo eggude. Leñol laamee, teddungal mum ittee, nuska, natta jarde hay huunde.
3- Gollal alɗuɓe wakkiliiɓe
Haalooɓe ena mbiya: Ko galo yooɗi e baɗal sabu so jaɓii, dille mbaɗat. Darnde sagataaɓe yarlitiiɓe, reenɓe ndimaagu leñol e waɗde faayiida, darnde e sirŋiraare annduɓe leñol e jojjude e himmude, so darnde alɗuɓe araani ko heewi ŋakkat. Ko alɗuɓe ngoni semmbe hatanteeɓe e annduɓe. Ɗum noon kawral maɓɓe ko ballal leñol.
Ko ɓeeɗoo tato mbaawi saabaade goodgol leñol haa jaalɗoo, nguurna ngol, ndeena ngol haa ngol hisa. Sabu ko kamɓe ngoni semmbe, gite e ɓernde leñol. Ko kamɓe mbaawi ƴellitde e wuurnude ɗemngal e reende e hisnude pinal. Ko kamɓe tan mbaawi ñippude cumu majjere e baasal e nder leñol, ɗoon ɗo eɓe njiidi fayndaare, eɓe njaggidi, eɓe njaɓɓidi e ko aldaa e puural e luural feewde e ɓural e ɓamtaare e ngootaagu. Ko ɗuum addani kodda Elimaan Sammbooru Barka wiyde: so leñol dañii won e sagataaɓe, hay so toɓii ɗam Burgu, hay so toɓii marmballe, ronkataa ɗo ɗuhii.
3- Hol nde Leñol nattata wonde leñol?
*Leñol nattata wonde leñol ko saatu nde annduɓe nuunɗuɓe, finɓe natti gooŋɗineede, humambinneeɓe e majjuɓe ngonti fewjanooɓe leñol, heddoo ɓesngu ena teefondira najooje e caɗeele aduna e nder jeereende heege, ñawu e baasal.
*Leñol nattata wonde leñol ko nde sagataaɓe mum yarlitinooɓe, jaambareeɓe mum huɓɓunooɓe ngontata konunkooɓe ɗaminaare, yontaaɓe mum faayodinnooɓe, haalatnooɓe keɗee, fewjatnoo ndewee ngontata dawnaaji leƴƴi goɗɗi.
*Leñol nattata wonde leñol ko nde alɗuɓe mum natti wakkilaade yaltinde ngaluuji mumen sabu nattude hoolaade darnde yontaaɓe, joom jamaanu en.
*Leñol nattata wonde leñol ko nde ɗemngal leñol e pinal leñol ngoyata haame. Ɗemngal welsindee, natta winndeede, natta janngeede, natta jaŋteede. Geɗe pinal njahda e ndoondi duɗe ganni, natta tabitineede.
*Leñol nattata wonde leñol ko nde jebbilaare mawni, ɓesngu wumi, faaɗi, yowi geɗe mum fof e jebbilaare e hoddiro.
* Leñol nattata wonde leñol ko nde njuɓɓudi fusi, fotnooɓe diisnondirde natti diisnondirde, ɓesngu ronkiti aynooɓe, dudoyi e dow dingiral waaw-koɗaa ɗo gooto ɗaɓɓata innde walla yiiloo ko halki walla ko halfi.
* Leñol nattata wonde leñol ko nde koongu e haasidaagal ndoolni, ɓesngu jartodina, sanndolina.
Ɓ- Darnde Suka e Leñol
En puɗɗoriima innde Geno, gooto mo senaare woodani, kisɗo, kisnuɗo, kisnoowo, mo kisal alaa gaagaa mum, toowɗo, toownuɗo kala ko toowi, tedduɗo, teddinɗo kala ko teddi, mo fittaandu e arsuko tagoore ngoni e tamannde mum, jiɗoowo waɗa, baɗoowo laatoo.
Banndiraaɓe, ko adii nde naatanten mbunndi-mbunndi yeewtere ndee, ena jojji ko adii tawo nde cunnoto-ɗen kelme tati mahɗe tiitoonde ndee:
1) Hol ko woni darnde?
2) Hol ko woni suka?
3) Hol ko woni renndo?
Helmere heen fof ena jogii loowdi mum. Helmere heen fof, won ko soomi. Hay sinno, en ngoɗɗinaaki walla en luggiɗinaaki to bannge firo, eto-ɗen firande ɗe banndiraaɓe, fotde no paamru-ɗen.
1) Hol ko woni darnde?
Darnde seekaa ko e gollal daraade. E faamamuya men, darnde ena jogii firooji ɗiɗi:
a) firo addanngo
Darnde ko ƴeesagol walla pooƴtagol feewde dow, tawa ndaɗɗudi walla koyɗe ɓosaani, terɗe ɓanndu ñonngaaki. Tooweendi huunde kadi walla ɗo huunde darinoo tawi batte mum ena keddii ɗoon, ena wiyee darnde, yeru: darnde sagata, darnde suudu, darnde lekki, e ko nanndi heen. Kaan ngonka ena luutondiri e lelnde walla e joɗnde.
b) firo ɗimmo
Darnde ena firdee gollal walla ena yerondiree e tiiɗnaare. Eɗen nganndi ko gollal manata, rimɗinta, ɓamtata, nawrata yeeso haa yettina daraja, etee kala mo ena golloo walla mo ena ummanoo golle, heewi ko daraade. Ko ɗuum addani darnde fotndeede e gollal. Ko ɗiin mbaydi ɗimmiri woni ndi njiɗ-ɗen joofaade e nder ɗee ɗoo yeewtere.
2) Hol ko woni suka?
Suka ko sagata. Cukaaku walla cagataagu ko daawal e daawe nguurndam, ɗo duuɓi pamɗi, hattan heewi. Ko ɗoon wiyetee daawal sukundu ɓaleeru.
3) Hol ko woni renndo?
Renndo ko yimɓe rentuɓe e nokku gooto (wuro walla ngenndi) tawi rentini ɗumen ko renndude ɗemngal, pinal, daartol, diine, kisal, faggudu walla ngoƴaaji aduna goɗɗi. E nder heen tawi ɓe nguuri ko e nder njuɓɓudi cañiindi, ndi gooto e maɓɓe fof ɗooftii, reeni, reenii. E raɓɓiɗinaade, so en mbelaama mbiyen Renndo ko Leñol.
Ɗum noon e tonngol, mbiyen: Darnde suka e nder Renndo ko gollal sagata e nder Leñol.
Banndiraaɓe, caggal nde paam-ɗen ɗoo, en ceerataa e yettude ɓee ɗoo sukaaɓe sabu faayiida mawɗo coomiiɗo e nder ndee tiitoonde fattamlamre, nde ɓe cuɓii yeewtande nokku maɓɓe, mbele ɓesngu nguu ena daña heen faamamuya, naftoroo. Ko tiitoonde heewnde nafoore, arnde tigi e sahaa mum. Nafoore ndee kadi wonaa tan e dow ɓesngu ndee ɗoo sahre walla e oo ɗoo diiwaan, nde yowaa, kono kala suka ɗo waawi wonde, ena foti yiytaade heen hoyre mum. Nde tawnoo ko suka wontata mawɗo, lomtotoo mawɗo, gila to geɗe renndo, diine, faggudu haa e dawrugol. Ko kañum yahata, yiyata, woni calɗi e caali ɓamtaare. Ndeke suka ena haani anndude darnde nde foti daraade e nder Renndo mum, e nder sahaa mum. Suka, so ena anndi walla so anndaa, ko jinnganaaɗo.
4) Suka ko Jinnganaaɗo
Geno toowɗo, tedduɗo mo feccaaka laamu mum oo, tagii asamaanuuji e muuyaande mum e yamiroore mum. O waɗi lewru e koode, ena njeynoroo jamma, naange ena arda ñalawma. O sari e kammu toowɗo duule toɓooje e hoddiro, ɗe coklaani ƴooganeede.
O weerti leydi makko, o sari heen puɗi ɗi siilaaji keewɗi ɗi nanndaani. O suppitini e mayri kaaƴe ɗe mbaydiiji ceertuɗi. O tuɗni e dow mayri maaje belɗe e kaaɗɗe, caalli, beeli, pete e deeɓeele.
O tagi ko ena laada, ko ena diwa e ko ena diwdiwna. O tagi kadi ko ena muynina. Caggal ɗum, o ruttitii kadi, kanko Geno, o tagi tagoore woɗnde, nde o ɓurni denndaangal ko o tagnoo koo. O soori e mayre hakkille, mo o rokkaani hay tagoore wootere woɗnde. O rokki nde fartaŋŋe naftoraade weeyo ngoo e ɓure mum e eeltude e huutoraade leydi ndii e neemaaji mum. Ndeen tagoore dey woni Banii Aadama maa mbiyen neɗɗo walla haa hannde aadee. Caggal kadi nde neɗɗo tagaa haa timmi, rokkaa ko rokkaa koo, Geno kadi itti daawtinnde maa daawal ɓurngal welde e heewde faayiida e nder daawe nguurndam, ngaal woni daawal hattan, resndi ɗum suka. So Suka ndaartindiima ɗoo, durnii miijo no moƴƴi:
- Geno tagii neɗɗo, ɓurnii ɗum denndaangal tagoore. O tagii neɗɗo, o waɗaani ɗum no haayre nii, tawa soklaani ñaamde, haajaaka yarde. O tagii neɗɗo, o waɗaani ɗum kadi no lekki nii, tawa kala ko sokli to bannge nguura ko ɗoon tawata ɗum, soklaani paas e feewnude paaspoor saka yahde Farayse maa Amerik.
- E nder nguurndam neɗɗo kadi, Geno ittude heen lowre ɓurnde welde, lowre ɓurnde heewde faayiida, lowre cukaagu maa mbiyen cagataagu, lowre hattan ɗum woni daawal ɗo neɗɗo ɓurata marde hattan e daawe keddiiɗe ɗee, resna ɗum suka, ena haani faamde:
- Ardaani e aduna tan harde e haarde: ɗaanaade haa ngooƴam woomoo kaanabbe, yaaɓana noppi e ñaamde haa reedu fotna no tabalde.
- Won donngal roondii, won nulal jogii feewde e renndo ngo woni ngoo, feewde e nokku mo woni oo, feewde e sahaa mo hawri oo.
- Ena foti huutoraade fartaŋŋe mo rokkaa oo e nder oo ɗoon sahaa, waasa welsinaade, waɗa heen geɗe paayodinɗe, keddantooɗe janngo Taariik.
5) Nguurndam ko Daawe
Geno rokkii suka hattan haa timmi, kono o waɗaani ɗum guuroowo haa bada. Ɗum firti ndeke ko nguurndam mum won ɗo dottaa, won ɗo ɗam foti haaɗde. So heɓii ɗo ɗam foti haaɗde ɗoo, maa mbiyen so lajal timmii, so o cellunooɗo maa so o sellaano, so o jooɗinooɗo maa so o jahatnooɗo e haajuuji makko, hay leƴƴannde wootere fawtotaako heen, o nootoyto. Ko ɗum waɗi en wiyde e nder yimre ko ko gasata:
Aduna ko yolnde, ko ko dottaa
So juut, so raɓɓiɗ, deŋaani ko ko gasata
Nguurndam ko donngal
Leelii, yaawii, maa wood nde rootaa....
So en ƴeewii kadi no moƴƴi, maa en taw wonaa nguurndam tan dottaa, wonaa nguurndam tan waɗanaa lajal, hay hattan ena jogii ɗo haaɗata. Tesko-ɗen wonde ko hattan seerndi nguurndam e goodal. Neɗɗo wayi ko no puɗol nii, wayi ko no naange nii walla no yolnde nii. Ko ɗum waɗi en wiyde e nder yimre men Faayre:
Nde ɓooy-mi awƴude laanel miijooji
Njoof-mi e powle kaaɗtudi kaaɗtudi
Taw-mi miin e hoyre am maa mi waasto
Maa mi waasto, mi wonta mehre
So tawii ngontat-mi ko mehre
No kala ko woni mehre
Ndeke ngadii-mi ko wonde mehre
Ko adii nde ngontat-mi mehre
Mehre joom feere mehre
Feere mehre nde naftataa so wonaa e mehre
Maa mi waasto, mi laatoo naange
Fuɗa, karna, hiira, muta
Niɓɓere kunuus haa bada lomtoo....
Haa hannde, e nder ndii ɗoon mbaydi maa mi tindan on tinndol adunaa tawi ko daawtinowol nguurndam aadee. Ko ɗee ɗoo tagooje nay garooje:
neɗɗo
mbabba
rawaandu
e waandu
Tagoore heen fof taƴanaa duuɓi 40 nguurndam.
*Mbabba wiyi yo ustane heen duuɓi 20, naamndaa daliilu, wiyi:
“ Ko mi kuutorgal ɓurangal doole. Ko miin rimndata ndi jeeri, artirta ndi waalo. Mi hisaani e doŋle teɗɗuɗe, mi daɗaani e bone lawɓe. Hay e ƴoogol liigunde, jof am tellintaake. E raɓɓikinaade ko miin woni daabayel daabeeje. Ɗum noon haade ko nii aduna am wayi, won no nguurndam am ena juutira, mbattinat-mi ko e battande bonɗe”.
Daaliilu oo jaɓaa, mbabba ustanaa duuɓi 20, wiyaa hol baawɗo jogaade, neɗɗo wiyi ena waawi jogaade, tottaa.
*Rawaandu ne ari, ñaagii nde ustantee kañum ne duuɓi 20, naamndaa daliilu, wiyi: “Nguur-mi ko e tenko. Mi alaa paltu, mi maraani palaas. Mi alaa siro, mi ardaaki biro. So nguurndam am juutii, mi nattii waawde reende, riddude e raddude ena waawi addude kutuya hakkunde am e njaatigi am, hay lonngere nde ndokketenoo mi ndee, mi haɗtee”.
Daliilu oo jaɓaa, rawaandu ne ustanaa duuɓi 20, wiyaa kadi hol baawɗo jogaade, neɗɗo wiyi ena waawi jogaade, tottaa.
*Waandu ne wiyi alaa e sago, kañum ne, ustanee duuɓi 20 sabu ko ɓuraaɗo doole, kadi alaa kaɓtorgal so wonaa diwde e ŋabbude, ñogaade e ŋaylaade. Won ko ena waɗee e cukaaku noon enndetaake e mawngu. Diwde e doƴƴaade moƴƴi ko e cagataagal wonaa e ɓanndu fuɗɗiindu ƴaggude.
Hujja waandu ne jaɓaa, ndu ustanaa duuɓi 20, wiyaa kadi hol baawɗo jogaade, neɗɗo kadi heɓɓii.
Nii woni duuɓi 20 ustanooɗi e duuɓi mbabba, duuɓi 20 ustanooɗi e duuɓi rawaandu e duuɓi 20 ustanooɗi e duuɓi waandu hawrata ko duuɓi 60. So ɗi njantinaama e duuɓi 40 ɗi neɗɗo joginoo, wonoyta ko duuɓi 100. Ko ɗum waɗi ko neɗɗo tan dañata fartaŋŋe wuurde duuɓi teemedere. Mbabba wuurataa duuɓi 100, rawaandu e waandu nguurataa ɗum.
So tawii ko ɓiɗɗo gorko, tuggude e duuɓi 18 fayde duuɓi 40, ko ɗo woni daawal cagataagal mum goonga e goonga. So tawii ko ɓiɗɗo debbo, daawal cagataagal mum lommbotoo ko hakkunde duuɓi 15 fayde duuɓi 40. E nder ndeeɗoo lowre nde duuɓi 22 walla duuɓi 25:
-Joom mum ena yiiloo ɗoo innde
- Joom mum ena yiiloo ɗoo ngalu
- Joom mum ena yiiloo ɗoo ganndal
- Joom mum ena yiiloo ɗoo ɓesngu
*So o heɓii duuɓi 60, o naatii e duuɓi mbabba. Kala ko o dañii o waɗata ko e jiifa makko. Kala ko o nokki o fayrata ko e hunuko makko nde tawnoo kala ko mbabba rimndi fayrata ko to galle njaatigi mum.
*So o dañii duuɓi 80, o jolii e duuɓi rawaandu. O dawataa jeeri, o yahataa waalo. Hankadi, alaa ko o heddoraa so wonaa haala. Ɗo o yiyaa fof, omona duka, omona wofa. Ko ɗoo o heewi wiyeede hoyre ndee ko helnde walla ko nde yahnde.
* So o yettiima duuɓi 100, o yortiima e duuɓi waandu. Alaa fof ko o nafata hankadi so wonaa lemaade e ŋaañaade.
* Haade en nganndii wuuretaake haa bada etee kadi hay hattan ena jogii ɗo haaɗata, suka so yontaama ena haani naamnditaade ɗee ɗoo naamnde ɗiɗi:
1- So mi waɗaani jooni, hol nde mbaɗat-mi?
2- Miin potɗo waɗde oo, so mi waɗaani, hol baɗanoowo mi?
Ɗum firti, e sahaa mo njogii-mi semmbe e cellal, e nder jallungol cagataagal, mar-mi ganndal e ngalu, so mi waɗaani ndeen, hol nde mbaɗoyat-mi?
Miin jeyɗo, gonɗo yaakaare oo, so mi feewnaani, mi ƴellitaani, mi firtaani, hol fof mo alaa haaju goɗɗo garoowo waɗande mi, miin ko potnoo-mi waɗde koo?
6) Darnde Suka
Suka maa sagata ena haani daraade e sahaa mum. Suka ena foti daranaade e dadanaade leñol mum e nokku ɗo hoɗi ɗoo.
a) Daranaade Renndo
Suka haani wonde ko ngenndiyanke, soldaat leñol maa renndo, mo ɓernde wuɗaani saka buuña:
- O ƴellita ɗemngal renndo makko, o wiɗta, o winnda, o jannga, o janngina. O lewana ngal, o tabitina ko ɗemngal woni leñol. So ɗemngal wuurii, leñol wuurat. So ɗemngal nuskii, leñol nuskat. So ɗemngal maayii, leñol maayat, moomtoo.
- O reena pinal makko, waasa moɗeede maa saaytude e nder pine goɗɗe. O annda ko pinal woni jelogal leñol maa renndo. Ko pinal seerndata hakkunde leƴƴi jiiduɗi nguru ɓanndu. O seɗtoo ngal. Ko selli koo, o naftoroo e jamaanu keso gonaaɗo oo. Ko ñawi heen koo, o joña oto tonngude mo. Kono kadi alaa e sago, o dadoo haa tiiɗa, oto loowte goɗɗe, ɗe ngalaa ɗaɗi, ɗe ngalaa nafoore, ɗe ngonaa naftoyooje janngo, naattude heen.
- O teddina ngenndi makko ɗo o jeyaa ɗoo, o wona konunke coftuɗo, ɓamtoowo.
b) Daranaade nokku
Ceerno Maamuudu Jah, yo Alla waɗ mo e aljanna, wiyi suka haani wonde ko liwre raddoore. Kala ko raddi e ɓure, addana leñol mum. Oto won moolotel ena addanee, ena toɗɗoo.
- Suka ena haani daranaade findinde ɓesngu mum, riiwta humambinnaagal, haɓa e majjere. Nokku fof ɗo humambinaagal e majjere njaalɗii, heege, ñawu e baasal njaalɗoto ɗoon.
- Suka ena foti daranaade ƴellitde faggudu e nder wuro mum e diiwaan mum haa e leydi mum:
- ɓamtude remru
- wuurtinde njulaagu
- yuɓɓitinde awo e ngaynaaka
Fannu heen fof ena jogii haralleeɓe laaɓtuɓe, waawɓe hollude laabi, tawi so ndewaama ko ɓamtaare yaacciinde.
E tonngol, mbiyen tan ko suka foti daranaade e sahaa mum koo, ena heewi saɗnde. Kono tan kala ko o yeñtini heewde e famɗude, yo won ɓural Leñol, wuro diiwaan walla leydi. Ɗii ɗoo nokkuuji tati njiidi kadi nokku heen fof ko daarorgal ɗiɗi keddiiɗi ɗii.
Leñol waylotaako so wonaa nde ɓiɓɓe maggol ndadii, ndarii mbayli ngol. Wuro maa diiwaan ɓamtotaako, yahra yeeso so wonaa nde ɓiɓɓe mum ndadii, ndarii njiɗi firtude huunde. Leydi ne ko noon.
Gelongal Fuuta lollirɗo
Njaay Saydu Aamadu